W tym tygodniu przyglądamy się słowotwórstwu – kolejnemu działowi gramatyki. Skoro już pamiętamy, czym jest głoska i litera, w jaki sposób zachowują się w konkretnych słowach, spróbujmy połączyć je i zacząć tworzyć wyrazy.
Jak pewnie wiesz, język jest czymś dynamicznym i na naszych oczach często powstają nowe słowa, które po jakimś czasie wchodzą do codziennego użycia. Tak było ze słowem „wyprz” zastosowanym w reklamie Plusa niemal 8 lat temu, który powstał poprzez ucięcie końcówki „edaż” i dzięki temu upodobniło się do słowa „wieprz”. Tak użyte weszło do uzusu, jako „wielka wyprzedaż, tania wyprzedaż” albo „żartobliwie o wyprzedaży”.
Czasem też stare wyrazy zyskują nowe znaczenie i stają się popularne. Przykładem może być popularne „ogarnianie” wszystkiego, które ewaluowało ze znaczenia „zebrać, okiełznać, objąć” do niemal… wszystkiego. Ogarniamy naukę, siebie, dom, rzeczy, temat – obecnie ogarnąć to także rozumieć, posprzątać, przygotować się, zebrać… Można długo jeszcze wymieniać.
Jak widzimy, język ewaluuje, dlatego ważne jest, by znać zasady, dzięki którym my także będziemy mogli – czasem tylko na własny użytek, czasem może na szerszy – tworzyć nowe słowa. Zazwyczaj do stworzenia nowego wyrazu potrzebujemy podstawy (zwanej podstawą słowotwórczą) oraz odpowiedniego formantu, czyli końcówki, która niesie za sobą odpowiednie znaczenie. Spójrzmy na przykład:
kot + -ek = kotek (mały kot)
Podstawą słowotwórczą jest wyraz kot do którego przyłączamy formant -ek tworzący zdrobnienia lub nazwy istot małych. Dzięki temu uzyskujemy nowy wyraz kotek, czyli nazwę małego kotka. Definicja nowego słowa z wykorzystaniem podstawy słowotwórczej nazywamy parafrazą słowotwórczą (albo definicją słowotwórczą).
Jak uczyć się słowotwórstwa? Skąd wiedzieć, jakich formantów użyć, by nie popełnić błędów? Można bazować na swojej intuicji (choć ona czasem zawodzi), jednak warto przejrzeć, jakie formanty są najpowszechniejsze i co oznaczają. Są one często zamieszczane w podręcznikach, można je znaleźć też np. na Wikipedii. 🙂
Oczywiście, warto poćwiczyć też oddzielanie podstawy słowotwórczej i formantu. Poniżej zamieszczam 20 słów, które mogą być dla Ciebie treningiem i przypomnieniem tego prostego działu. Podejmiesz wyzwanie? 😉 Rozwiązania już w niedzielę na Facebooku!
długopisik
słoneczny
drewniany
sypialnia
zwierzoczłekoupiór
biblioteczka
cukierniczka
drukarka
nauczyciel
przedszkolanka
komputerowy
piekarnik
odkurzacz
remontowy
śniadaniówka
pralka
chłop
pilnik
naszyjnik
komórka
